تاریخچه صنعت پتروشیمی در ایران

فرایند گسترش صنعت پتروشیمی در ایران در قالب سه برنامه عمرانی طی سال های 1342 تا 1365 خورشیدی اجرا شد نتایج حاصل از این سه پروژه عمرانی به تامین نیاز داخلی کود های شیمیایی ، مواد پایه پتروشیمیایی ، احداث پتروشیمی های متعدد از جمله بندر امام ، فارابی ، خارک ، پازارگاد ، اهواز ، رازی و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز ختم شد .

جنگ تحمیلی 8 ساله ایران با عراق توسعه صنعت پتروشیمی ایران را با رکود مواجه کرد به همین دلیل پروژه توسعه پتروشیمی شیراز به پایان رسید اما طرح احداث پتروشیمی بندر امام متوقف شد . پس از پایان جنگ تحمیلی طرح بازسازی مجتمع های آسیب دیده به دلیل جنگ تا سال 1373 ادامه یافت و بهره برداری از برخی از طرح های اساسی مانند پتروشیمی اصفهان ، اراک و تکمیل پروژه بندر امام در این زمان صورت گرفت .

توسعه صادرات ، خصوصی سازی ، سود در برنامه ها و سیاست های اتخاذ شده در پنج ساله دوم یعنی سال 1374 تا 1378 خورشیدی از دیگر مراحل توسعه پتروشیمی در ایران بود که اهدافی چون استفاده بهینه از ظرفیت های موجود ، ایجاد ظرفیت های تولیدی جدید و توجه ویژه به تحقیق و توسعه را دنبال می کرد .

هدف اصلی سیاست گذاران کشور فروش 20 میلیارد دلار از محصولات پتروشیمی تا پایان پنجمین برنامه توسعه اقتصادی صنعت پتروشیمی بود و با اینکه بسیاری از برنامه جهت تحقق این اهداف عملی شد اما فشار تحریم ها از اواسط ده 80 شمسی و چالش های داخلی صنعت پتروشیمی مانند نحوه خصوصی سازی ، قسمت خوراک و مسائلی از این قبیل فرایند توسعه صنعت پتروشیمی را روز به روز کند تر و اتفاقی سخت تر بدل کرد .

علت نامگذاری روز پتروشیمی

در تیر ماه سال 1392 شمسی شورای عومی کشور 8 دی ماه را به عنوان روز صنعت پتروشیمی انتخاب و ثبت کرد که اتفاقی بی سابقه پس از ملی شدن صنعت نفت به شمار می آید . ایده اختصاص روزی با نام صتعت پتروشیمی به زمانی بر می گردد که یکی از کارشناسان با سابقه این شرکت مقاله ای در این زمینه ارائه و عنوان خود را در روزنامه چاپ کرد .

صنعت پتروشیمی ، اهمیت و ویژگی های آن

صنعت شیمیایی از جمله صنایع مطرح در چند دهه گذشته به شمار می آید که توجه خاص کشورها به این صنعت موجب رونق و فراگیری آن در جهان شده است و در حال حاضر این صنعت پس از صنایع غذایی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب می‌شود.

کشورمان نیز به ‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکننده نفت جهان و با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، ۸۰ درصد درآمدهای صادراتی خود را از نفت و گاز تامین می‌کند و امیدوار است تا پایان دهه جاری در بازار جهانی پتروشیمی جایگاه خوبی را به دست بیاورد و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خود را به میزان قابل توجهی  افزایش دهد.

از مهمترین ویژگی های صنعت پتروشیمی ارزش افزوده بسیار بالای آن است. این گونه که با واکنش های شیمیایی و فیزیکی بر روی هیدروکربورهای نفتی و گازی می‌توان ارزش محصول را به میزان قابل توجهی افزایش داد. از ویژگی های دیگر این صنعت، فراوانی محصولات آن و تأمین مواد اولیه هزاران کارگاه و کارخانه صنایع پایین دستی آن است که از نظر اشتغال زایی و کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی، نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.

تولید محصولات پتروشیمی به گونه‌ای است که یک واحد اصلی در بالا دست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مانند واحد الفین که با تولید اتیلن و پروپیل نیاز واحدهای پلی‌اتیلن و پروپیل را تأمین می‌کند. در صنایع وابسته به نفت هر چه به طرف محصولات نزدیک به بازار مصرف متمایل شویم با فرصت‌های شغلی بیشتر و کم هزینه تر روبرو هستیم .

خوراک و محصولات اولیه پتروشیمی

صنعت پتروشیمی بر حسب نوع محصولی که تولید می‌کنند از دو نوع خوراک گازی و مایع تغذیه می‌کنند . هشت ماده اتیلن ، پروپیلن ، بوتادین ، متانول، بنزن ، تولوئن ، زایلن ، آمونیاک به عنوان مواد اصلی پایه پتروشیمی‌ها محسوب می‌شوند . مواد پایه صنعت پتروشیمی شامل الفین‌های سبک (اتیلن ، پروپیلن ، بوتیلن) ، آروماتیک‌ها (بنزن ، تولوئن و زایلن) و گاز سنتز (آمونیاک و متانول) می‌باشند .

مواد خوراکی مورد استفاده در صنعت پتروشیمی را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: الفین‌ها، مواد معطر و گروه سوم که شامل گاز سنتز و مواد معدنی است . الفین‌های سبک بیش از 60 درصد سهم تولید از این هشت ماده پایه پتروشیمی را در کل دنیا به خود اختصاص داده‌اند .

واحدهای تولیدی که الفین سبک (اتیلن، پروپیلن و در ادامه زنجیره تولید انواع پلی اتیلن و پلی پروپیلن) محصول اصلی آنها به شمار می رود، عمدتاً از گاز اتان و فرآورده‌های نفتی مایع (نفتا ، پروپان ، بوتان ، رافینیت و …) که در پالایشگاه‌ها تولید می‌شود، استفاده می‌کنند .

در تولید پلی‌اتیلن عمدتا از اتان و در تولید پروپیلن عمدتا از پروپان و در تولید بوتیلن از بوتان استفاده می‌شود . منابع اولیه جهت تولید آروماتیک‌ها میعانات گازی و نفتا می‌باشند. طی فرایندهای تبدیل کاتالیستی و همچنین بنزین پیرولیز تولیدی در واحدهای کراکینگ با بخار پالایشگاه‌ها جهت تولید آروماتیک‌ها استفاده می‌شوند. منابع اولیه جهت تولید گاز سنتز نیز عمدتا گاز متان و زغال سنگ می‌باشد .

محصولات صنعت پتروشیمی را می توان به سه دسته مشخص تقسیم کرد :

1. محصولات بنیادی مثل اتیلن؛ پروپیلن ؛ گوگرد ؛ بنزین؛ آمونیاک و غیره . ایـن محصولات پایه و اساس محصولات زیاد دیگـر پتروشیمی را تشکیل می دهد .
2. محصولات میانی كه از محصولات اصلی تولید شده و مواد اولیه كارخانه های تولید كننده محصولات نهایی را تشكیل می دهند . مانند پلی كلروروینیل (پی وی سی )، ملامین و…
3. محصولات نهایی كه برای ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به كار می روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیكی، لاستیك،كود های شیمیایی و غیره . موارد استعمال و اهمیت جهانی محصولات صنعت پتروشیمی امروزه زندگی بدون محصولات پتروشیمی بسیار مشكل است.

در این قسمت موارد استعمال برخی محصولات صنعت پتروشیمی را به طور خلاصه بیان خواهیم کرد.

لوله پلی اتیلن که مقاومت بسیار خوبی نیز دارد، کودهای شیمیایی عامل بسیاری موثری در ازدیاد محصولات کشاورزی جهان می باشند و بدون مصرف آنها به یقین می توان گفت که جمعیت جهانی دچار مضیقه ی شدید غذایی می شود در بعضی کشورها در اثر کشت و زرع طی سال های زیاد ، مواد غذایی زمین تحلیل رفته و اگر زمین با کودهای مناسب تغذیه نشود ، برداشت محصول بسیار کم است .

امروزه پایه و اساس کود شیمیایی را ” ازته و آمونیاک ” تشکیل می دهند. پلاستیک ها در بیشتر احتیاجات عمومی و صنعتی سهم مهمی دارند و رکن اصلی زندگی امروزی را تشکیل می دهند هر یک از پلاستیک ها دارای مشخصاتی است که ممکن است با مشخصات پلاستیک دیگر کاملا فرق  داشته باشد .

لاستیک : یکی دیگر از محصولات صنعت پتروشیمی ، لاستیک است که به مقدار زیادی در تهیه تایر وسایل نقلیه به کار می رود ولی موارد استعمال زیاد دیگری نیز از قبیل استفاده در تهیه لوله ،پوشش کابل ، تسمه نقاله و غیره دارد .

الیاف های مصنوعی نیز به علت دارا بودن خواص فیزیکی و شیمیایی مختلف ، موارد استعمال گوناگون دارند . برای مثال نایلون سالها در تهیه جوراب به کار می رفت و بعد در جهت تهیه پوشاک ، پرده ، پارچه های گوناگون و غیره ، مورد استفاده قرار گرفت.

الیاف پلی استر که به نام های داکرون و تریلن نامیده می شوند ؛ حتی از الیاف طبیعی و مصنوعی دیگر نیز قدرت بیشتری دارند مصرف این نوع الیاف به علت داشتن خواص گوناگون مانند چروک نشدن به سرعت زیاد شده است .

الیاف پلی استر به مقدار زیادی در تهیه پارچه ، پرده ، قالی ، تسمه های نقاله ، طناب و غیره مورد استفاده قرار می گیرد . مواد پاک کننده نیز به مقدار زیادی چه در صنعت و چه در مصارف خانگی جایگزین صابون شده است  . این مواد نه تنها جهت شست و شو به کار می روند ، بلکه خاصیت میکروب کشی نیز دارد .

علاوه بر آن چه گفته شد ، مواد صنعت پتروشیمی موارد استعمال متعدد دیگری نیز دارند. مواد سمی مانند حشره کش ها ، حلال ها ، مواد ضد انفجار ، مواد رنگی ، چسب های نواری و مایع ، برچسب های کاغذی و صنعتی ، انواع رنگهای ساختمانی ، اسیدهای گوناگون برای آب کاری فلزات ، آب کاری پلاستیک ها ، چربی زدایی ، پاک کننده ها و اسیدهای مورد استفاده در آزمایشگاه ها ، گاز کلر برای تصفیه ی آب آشامیدنی ، گاز کربنیک برای نوشابه سازی و آتش نشانی ، گوگرد و دوده های صنعتی برای لاستیک سازی ، انواع تینر ، استن و  بسیاری فرآورده های دیگر، همه از محصولات صنعت پتروشیمی هستند.