بهطور کلی در تمام انواع چاپ کلاقهای یا باتیک دو مرحله اصلی باید طی شود که عبارتند از آماده کردن پارچه ابریشمی و آماده کردن مهر که مراحل آنها به شرح زیر میباشد.
1- آمادهسازی پارچه ابریشمی:
- شستشو اولیه پارچه برای از بین بردن موادی که در کارخانه به پارچه زده میشود که برای این کار به مدت لازم پارچه را در آب ولرم خیس میکنند.
- قرار دادن پارچه به مدت دو الی سه ساعت در محلول زاج سفید برای رنگپذیرتر کردن پارچه و در اصطلاح دندانه کردن پارچه برای تثبیت و رنگپذیری بیشتر الیاف پارچه است.
- خشک کردن پارچه
- اتو کردن پارچه به منظور برطرف کردن چین و چروک پارچه
- دوختن توری ارگانزا به پارچه ابریشمی به منظور استفاده آن در چاپ
2- آماده کردن مهر یا قالب:
قالبسازی یا تهیه مهر در دو مرحله انجام میشود. در مرحله اول، نقش موردنظر بر روی کاغذ نازک (کاغذ پوستی یا روغنی) ترسیم میشود و در مرحله دوم پس از پیاده کردن طرح بر روی کاغذ آن را بر روی تخته سه لایی میچسبانند. نکتهای که در اینجا قابل ذکر است در مورد قالبهایی است که در چند رنگ باید ساخته شوند و باید تفکیک رنگ و به طبع آن تفکیک قالب صورت گیرد. به عنوان مثال اگر طراحی از سه رنگ تشکیل شده بود باید چهار طرح بر روی تخته سه لایی چسبانده شود و یکی از طرحها را به زبان عامیانه خرد کنیم و هر قالب را به یک رنگ جداگانه اختصاص دهیم و هرکدام از تکههای رنگی بریده شده را بروی قالب رنگی موردنظر خودش قرار میدهند. اگر قالب تک رنگ استفاده شود به دو قالب نگاتیو و پزویتیو احتیاج است.
ابزار و وسایلی که جهت بریدن تخته سه لایی مورد استفاده قرار میگیرد عبارتند از: کمان اره مویی، سنجاق ته گرد، سمبه، درفش، مته دستی، سوهان فلزی، دَم باریک، چکش، میخ سایه پنج و گیره کوچک رومیزی که موقع برش اطراف طرح، ابتدا کارش برش از روی تخته سه لایی آغاز و سپس با دقت اطراف آن بریده میشود. در صورتیکه بنا به مقتضای طرح، برش بخش یا بخشهایی از قسمتهای میانی طرح ضروری باشد ابتدا محل موردنظر به وسیله مته دستی سوراخ و بعد از عبور دادن کمان اره مویی از آن، کار برش ادامه مییابد.
بعد از تهیه کلیه قسمتها برمبنای طرح اصلی، قسمتهای بریده شده بر روی تخته صاف دیگری که تا حدودی بزرگتر از اندازه طرح است چسبانده میشود سپس به کمک مته دستی سوراخهای ریزی درآنها ایجاد و بعد به کمک سنجاق ته گرد بهوسیله دَم باریک چیده شده و به تخته کوبیده و محکمتر میگردد و به این ترتیب سطح برجستهای به ضخامت تخته سه لایی بر روی سطح تخته ایجاد میشود. بلندی کلیهی قسمتهای سطح قالب باید به یک اندازه باشد تا تمام نقوش بهطور کامل بر روی پارچه منتقل شود به همین جهت در مواردی که استفاده از میخ ضروری باشد برای ایجاد هماهنگی در سطح باید به بلندی میخ و ضخامت تخته سه لایی که طرح از آن بریده شود توجه شود و در یک سطح قرار گیرند. مهری که به این صورت آماده گردید بهوسیله میخهای کوچک بر روی تخته سه لایی دیگری نصب و زوائد اطراف آن بهوسیله اره مویی حذف میشود. آخرین مرحله ساخت تهیه دسته آن است و برای این منظور میبایست ابتدا تختهای به قطر دو سانتیمتر و پهنای متناسب با اندازه قالب بریده شود. برای نصب مهر بر روی پایه و به منظور پیشگیری از برخورد چکش با قسمتهای بریده شده ابتدا نقاطی از مهر بهوسیله مته دستی سوراخ و بعد از قرار گرفتن میخ در آنها به کمک سمبه و گیرهی روی میزی کار کوبیدن میخ انجام میشود. به این ترتیب مهر آماده میشود.
تصویر 1: انواع مهر در چاپ کلاقهای یا باتیک