همانگونه كه در این نوشته خواهیم دید، چگونگی پیدایش صنعت چاپ- با آن كه غربیها آن را به نام خود میدانند- چندان آشكار و بدیهی نیست، اما به گفتهای باید كشور چین را مبدأ آغاز چاپ دانست. در ایران نیز ظهور خدمات و صنعت چاپ و ورود چاپخانه، به دورانی بیش از صد سال باز میگردد .
برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط میدانند. با این حال، صنعت چاپ به شكل جدید به دوره قاجار باز میگردد. مقالهای كه میخوانید، نگاهی است به این موضوعات و تحول و تطور چاپ و چاپخانه در تاریخ .
قبل از اختراع چاپ، كتابها را با دست تكثیر میكردند . در آتن، اسكندریه و روم، عده ای از نسّاخان، شاهكارهای ادبی را استنساخ میكردند و این كار در سراسر قرون وسطی ادامه داشت. كتاب به اندازهای گرانبها بود كه تعداد كمی از مردم توانایی تهیه آن را داشتند. در نتیجه، در عصر كاوش و پیشرفت، امكان خواندن و پژوهش محدود بود. در بیشتر دوران قرون وسطی، كاغذ پوست گوسفند و گوساله به كار میرفت. از یك قرن پیش از شارلمانی، دیگر پاپیروس مورد استفاده قرار نگرفت. مسلم است كه كاغذ برای اولین بار از جهان اسلام به اروپا راه یافت زیرا كاغذ، اولین بار در آن دسته از سرزمینهای مدیترانه كه با سرزمینهای اسلامی تماس مداوم داشتند دیده شده است . مسلمین، راز تولید كاغذ را از چینیها آموخته بودند .
برای ساختن كاغذ، الیاف گیاهی را خرد و خمیر میكردند، خمیر را به صورت لایهای نازك و یكنواخت روی صفحهای یا پارچهای پهن میكردند و میفشردند تا آبش گرفته شود و آنگاه الیاف را در هم میفشردند. حوالی پایان قرون وسطی- به ویژه هنگامی كه چاپ متداول گردید- كاربرد كاغذ، جایگزین كاربرد پوست و كاغذ پوست شد. منشا هنر چاپ را باید در چین جستوجو كرد، گرچه اشپیل فوگل در كتاب خود هیچ اشارهای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ ننموده است و آن را از مهمترین ابداعات فناوری تمدن غربی میشمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگان همانند هنری لوكاس، نقش چین را در چاپ نادیده نگرفتهاند و بر این باورند كه این هنر از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، مراحل تحول چاپ در هالهای از ابهام قرار دارد، اما براساس آنچه عبدالحسن آذرنگ در كتاب خود مینویسد: «در حدود سال ۱۰۴۰ میلادی، كیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، تركیبی به وجود آورد و با آن حروفی متحرك ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت كرد. پی شنگ حروف را كنار هم قرار میداد و با وسیلهای فلزی محكم میكرد و بر روی آن مخلوطی از رزین، موم و خاكستر میمالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت میداد. پس از انتقال نقش صفحه بر كاغذ و تكثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت میداد و از هم جدا میكرد كه این ابتكار پی شنگ را راه حل حروفچینی با حروف متحرك می دانند.»
از سده دوازدهم به بعد، صنعت چاپ در غرب با كمك قالبهای چوبی و حكاكی دستی صورت گرفته بود، اما آنچه در سده پانزدهم ابداع محسوب شد، عبارت بود از تكمیل دستگاه چاپ فلزی و متحرك كه نسخههای فراوانی را با سرعت بیشتر چاپ میكرد. تحول در صنعت چاپ تا رسیدن به دستگاه فلزی را باید یك روند تدریجی به حساب آورد كه در فاصله سالهای ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج رسید . یوهانس گوتنبرگ اهل مانیتس، نقش مهمی را در تكمیل این صنعت ایفا كرد. «انجیل گوتنبرگ »كه در سال ۱۴۵۵ یا ۱۴۵۶ میلادی به پایان رسید، اولین كتاب واقعی محصول نوع چاپ متحرك بود. در نیمه دوم سده پانزدهم، چاپ جدید به سرعت در اروپا رواج یافت . چاپخانهها در دهه ۱۴۶۰ میلادی در سراسر خاك امپراتوری مقدس روم تاسیس شد و با گذشت ده سال، به ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و اروپای شرقی رسید؛ مخصوصاً ونیز كه به مركز چاپ معروف شد و تعداد چاپگران این شهر تا سال ۱۵۰۰ میلادی به قریب صد تن بالغ شدند و حدود دو میلیون جلد كتاب در آنجا به چاپ رسید .
اختراع فن چاپ درحقيقت به قرن ها پيش از گوتنبرگ، كه نامش به عنوان مخترع چاپ در تاريخ به ثبت رسيده است، برميگردد و آسوريان چند هزار سال قبل از ميلاد بر خشتهايی از گل رس مهر مي‌زدند. استعمال حروف قابل انتقال نيز ميان سالهای 1051 و 1058 در چين آغاز شد. مخترع اين حروف فردی به نام پي‌شنگ بود و حروف هم از گل‌رس ساخته مي‌شد. حروف دستي و حروف قلعي كه پس از آنها به كارآمد، هيچ يك رواجي نيافت، بر عكس حروف چوبی متداول شد. تا اين‌كه در سال 1440، گوتنبرگ ظاهرا بدون اطلاع از كار چينيها، حروف قابل انتقال را اختراع كرد و برای هر يك از حروف الفبا يك حرف جداگانه به كار برد. حروف متحرك را چينی‌ها اختراع كردند، ولی گوتنبرگ كه حرفهاش زرگری بود، آلياژ مناسب برای ريختهگری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد و سپس نسبت هر يك از اين دو فلز را به گونهای انتخاب كرد كه حروف بيش از حد سخت و نرم نباشند. سرانجام برای مركب چاپ هم فرمول مناسبی پیدا کرد و خلاصه با رفع موانع و حل مشكلات عمل چاپ را ميسر و اجرايی كرد .