نوعی چاپ مسطح است که در آن از سنگ مرمر به جای حروف استفاده می‌شود. برای این کار ابتدا نوشته یا تصویر را روی سنگ مرمر حک می‌کردند و سپس برای برجسته کردن آن از مواد شیمیایی استفاده می‌کردند. پس از آن این تصویر و یا حروف را روی کاغذ به چاپ می‌رساندند. برای اختراع این روش از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی که بر اساس دفع آب و چربی به صورت متقابل است استفاده شده است.
از چاپ سنگی تحت عنوان لیتوگرافی نیز یاد می‌شود. جالب است بدانید که این روش بیش از 70 سال در چاپخانه های کشور ایران بسیار پرکاربرد بود. یکی از ویژگی این نوع چاپ خط نستعلیق آن بود که در کتاب های آن زمان بسیار مورد توجه قرار گرفته بود. امروزه کتاب های چاپ سنگی که ارزش بسیار زیادی نیز دارند، در گنجینه های شخصی و یا عمومی و حتی دانشگاه ها نگهداری می‌شوند.
تاریخچه چاپ سنگی
این نوع روش چاپ برای اولین بار در سال 1796 و توسط آلمانی ها و شخصی به نام آلویس ابداع شد. آلویس یک آوازه خوان در تئاترهای کشور آلمان بود. این شخص با توجه به هزینه های بسیار زیادی که روش های چاپ در آن زمان داشتند، برای چاپ اشعار خود به صورت تصادفی توانست این روش را اختراع کند. او برای اختراع این روش از کاربرد تیزاب بر روی سنگ های نرم و مسطح رودخانه راین استفاده کرد.
پیشنهاد مطالعه: چاپ هایبرید
چاپ سنگی در ایران
چاپ سنگی نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار از اروپا به ایران آورده شد. در آن زمان عباس میرزا شخصی به نام صالح تبریزی را به مسکو فرستاد و از او خواست تا دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران بیاورد. این شخص دستگاه چاپ سنگی را با خود به شهر تبریز آورد. اینگونه بود که اولین چاپخانه سنگی ایران در تبریز دایر شد.
در سال 1250 هجری قمری قرآن را به وسیله این روش چاپ کردند. این اولین کتابی بود که به این روش در ایران چاپ می‌شد. پس از آن و در سال 1251 هجری قمری از چاپ سنگی برای چاپ کتاب زادالمعاد استفاده شد. در سال 1259 شخصی به نام عبدالعلی تجهیزات این نوع چاپ را با خود به تهران آورد و به وسیله آن کتاب های تاریخ معجم و پطر کبیر را به چاپ رساند.
همچنین باید بدانید که کتاب حدیقة الشیعه در سال 1265 یکی دیگر از کتاب هایی بود که به روش چاپ سنگی در ایران به چاپ رسید. پس از این دوران، این روش به سرعت در سایر شهرهای ایران رواج پیدا کردند. جالب است بدانید که به مدت 50 سال و تا اواخر دوره قاجاریه این تنها روش برای چاپ در ایران بود.
روش کار در چاپ سنگی
در اولین قدم تصاویر و یا کلمات مورد نظر به وسیله جوهر مخصوص بر روی کاغذهای زرد رنگی نوشته می‌شدند. سپس این کاغذ را به مدت 24 ساعت داخل آب قرار می‌دادند. سپس آن را روی سنگ قرار می‌دادند تا طرح و کلمات بر روی سنگ نیز منتقل شود. در مرحله بعد روی سنگ اسید نیتریک ریخته می‌شد تا اطراف نوشته به اندازه یک میلی متر خورده شود. به این صورت نوشته ها به صورت برجسته تبدیل می‌شد.
در مرحله آخر مرکب را با غلتک بر روی سنگ نقش می‌دادند تا با قرارگیری سنگ روی کاغذ، طرح مورد نظر چاپ شود. برای جلوگیری از دخالت مرکب در اطراف نوشته ها از مخلوط آب و اسید و صمغ عربی استفاده می‌شد. شخصی به نام استاد کار با استفاده از قلم قسمت هایی از نوشته که خوب نیفتاده بود را برجسته می‌کرد. پس از انجام این کار، سنگ را با تسمه به ماشین چاپ سنگی وصل می‌کردند و کارگر مرکب زن آن را با غلتک بر روی لوح حرکت می‌داد.
شخص دیگری به نام کاغذ گذار ورق را روی سنگ می‌گذاشت و چرم گذار نیز با یک ورقه چرم ضخیم روی کاغذ را می‌پوشاند. این کار سبب می‌شد تا فشار به تمام قسمت های کاغذ به صورت یکنواخت وارد شود. ظرفیت چاپ ماشین در هر ساعت 200 برگ بود. جالب است بدانید که با هر سنگ نیز 700 برگ قابل چاپ بود.
برای استفاده دوباره از سنگ، آن را حرارت می‌دادند و به وسیله سمباده نوشته قبلی را کاملا پاک می‌کردند.
نیروهای انسانی در این نوع چاپ
برای چاپ سنگی دو دسته از افراد که در مجموع 18 نفر بودند با یکدیگر همکاری می‌کردند. دو دسته افرادی که در این زمینه فعالیت می‌کنند به شرح زیر می‌باشند:
- دسته اول افرادی هستند که برای آماده کردن مطالب، کشیدن تصویر و آماده کردن سنگ فعالیت می‌کردند. این افراد شامل سنگ تراشان، خطاطان، طراحان و تیزاب کاران می‌شوند.
- دسته دوم افرادی هستند که در فرایند چاپ فعالیت می‌کردند. استاد چاپ، مرکب زن، کاغذ گذار، چرم گذار، تعمیرکار و غلتک کش در این دسته قرار می‌گیرند.َ